Abstrakty - Mózg – Umysł – Religia Uniwersytetu Jagiellońskiego

dr Bożena Józefów-Czerwińska

Kierownik Zakładu Antropologii

Akademia Humanistyczna

im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku

Temat: Rozważania nad recepcją wzorców w badaniach cech światopoglądów magiczno-religijnych mieszkańców Polesia.

Badania kognitywistów dowodzą, że „wielokrotnie powtarzane wzorce interakcji dzieci z opiekunami zostają «zapamiętane» w różnych modalnościach pamięci i bezpośrednio kształtują nie tylko to, co dzieci sobie przypominają, ale wpływają także na rozwój procesów reprezentacyjnych". Z tym fenomenem, w skali społecznej koreluje pojęcie kultury, która w ujęciu Gutierreza, „w zachodzących interakcjach międzyludzkich wiąże się z kombinacjami «pośrednich wzorców», za pomocą których kanały uczuć i myśli, pozwalają społeczności reagować w określony sposób"[1]. Poznanie powyższych zależności ma istotne znaczenie w próbach zrozumienia procesów transmisji wzorców kulturowych zwłaszcza dla tak interesujących nas zjawisk, jak np. religijność ludzi, czy sposoby kontaktu z sacrum. Kluczową kwestią dla badań zjawisk religijności, czerpiąc z Collingwooda jest podjęcie problematyki dotyczącej m.in. „obrzędów upamiętniania", czy recepcji wzorów dostrzegalnych zarówno w przestrzeni środowiska, jak i ciała („praktyki cielesne") zachowywane, co już podkreślał Paul Connerton "jedynie poprzez ich powtarzanie"[2]. Jeśli zakładamy, że: „każda grupa będzie powierzać(...) automatyzmom (te) wartości i kategorie, które najbardziej pragnie zachować(...)"[3] w wymiarze wspólnotowym będą one dostrzegalne w tzw. kodach pamięci zbiorowej. W świetle naszych etnograficznych badań terenowych istnieje równolegle ta wiedza, która choć oficjalnie nie jest objęta społeczną narracją, zachowywana i pielęgnowana jest w przestrzeni pamięci rodzinnej. Dotyczy to zwłaszcza przekonań magicznych - światopoglądowych, których cechy i znaczenie zostaną omówione w tym referacie.

[1] L.G. Gutierrez 1973, On intercultural contact and the effort toward synthesis, w: RA Marshall (red.), Can Man Transcend His Culture?, Washington; American Association of State Colleges, s. 17

[2] P. Connerton, 2012, Jak społeczeństwa pamiętają, w tłum. M. Napiórkowskiego, Warszawa, wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, s. 192

[3] Tamże.

mgr Michał Spurgiasz

doktorant w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

doktorant kulturoznawstwa

Wydział Filologiczny

Uniwersytet Śląski

Temat: Magia i alchemia w ujęciu kognitywnym

Wystąpienie chciałbym poświęcić zagadnieniu alchemii oraz magii w kognitywistyce. Za punkt wyjścia przyjmuję przybliżenie słuchaczom prób podjętych przez kognitywistów (Slone, Whitehouse, Sorensen, Tremlin), które mały na celu ujęcie oraz opisanie fenomenu magii oraz alchemii. W swym wystąpieniu chciałbym udzielić odpowiedzi na zagadnienia takie jak: Czym jest alchemia wedle koncepcji kognitywistycznych? Czy możliwym jest stworzenie kognitywnej teorii magii alchemii i jeśli tak, to czy teoria ta nie będzie zdradzać naleciałości ewolucjonistycznych? Co miało wpływ na takie a nie inne postrzeganie magii oraz alchemii w kognitywistyce?

Wystąpienie również miałoby za cel podjąć próbę wyodrębnienia socjologicznych oraz psychologicznych struktur stanowiących motor dla czynności o naturze magicznej jak i

alchemicznej. Dodatkowym celem byłoby dowiedzenie, że magia nie jest jedynie terminem

wiążącym się z tak zwaną prymitywną przeszłością bądź społecznościami tradycyjnymi (magia zarówno jak religia bądź społeczeństwo nie stanowi kategorii naturalnej pochodzącej z świata, lecz jest produktem pewnych socjopsychologicznych struktur), a może być odnaleziona wszędzie w wszystkich zapleczach kulturalnych.

Idąc za wzorem Sorensena chciałbym nadać następującą formę swojemu wystąpieniu:

1. Przegląd idei z zakresu kognitywnej teorii magii i alchemii, przedstawienie zarówno przestarzałych jak i bieżących teorii mające na celu stworzenie ram dla sposobu postrzegania magii i alchemii przez kognitywistykę.

2. Próba odlezienia odpowiedzi na pytanie „w jaki sposób w ramach nauk kognitywnych są postrzegane następujące aspekty magii: intelektualny, emocjonalny, performatywny, symboliczny. Zwrócenie uwagi czy aspekty te przekładają się na alchemię.

3. Jakie zastosowanie pełnią akty magiczne w szerszej strukturze pozostałych akcji, w jaki sposób akt magiczny jest prezentowany jako zwieńczony sukcesem, kto jest odpowiedzialny za powodzenie aktu magicznego oraz czy zachodzi podobieństwo między aktem magicznym a aktem alchemicznym.

Bibliografia:

1. Boyer, Pascal. Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought, Basic

Books, 2001.

2. Room Alexander, Alchemy & Mysticism, 2009, Koln.

3. Sédillot Carole, ABC Alchemii, Warszawa, 2006.

4. Slone, DJ. Religion and Cognition, A Reader Equinox Press, 2006.

5. Sorensen, J. A Cognitive Theory of Magic, AltaMira Press, 2006.

6. Tremlin, T. Minds and Gods: The Cognitive Foundations of Religion, Oxford University

Press, 2006.

mgr Monika Matysek

absolwentka Wydziału Prawa i Administracji

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Uleczenie „zbłąkanego" umysłu- islamski punkt widzenia depresji.

Wątki religijne i metafizyczne pojawiają się często w doświadczeniach osób cierpiących psychicznie. Ich zmagania i problemy wyglądają jednak inaczej w przypadku dylematów egzystencjalnych czy kryzysów światopoglądowych, a inaczej w przypadku zaburzeń psychicznych.

Islam robi wszystko by budować charakter swojego poddanego na bazie świętej równowagi. Jakakolwiek forma odejścia od stanu równowagi oznacza rozwinięcie różnych chorób psychicznych, a jedną z nich jest depresja.

Depresja w starym, ortodoksyjnym rozumieniu jest chorobą związaną z zaburzeniami mózgu, to stan psychiczny przeżywany w umyśle chorego. Skłonności do niej są często dziedzicznie uwarunkowane, a jej objawy wyjątkowo głębokie i zupełnie dezorganizujące życie.

W moim wystąpieniu chciałabym odpowiedzieć na pytania: Jaki jest islamski punkt widzenia nienawiści wobec siebie i samookaleczenia? Czy islam potępia depresje? Czym jest depresja wobec ograniczonej wiedzy ludzkiej, niezdolności do pełniejszego zrozumienia wszystkiego - czy jest to kwestia zaufania Bogu? Przedstawię również wskazówki do walki z depresją jakie proponuje Koran i Sunna.

Bibliografia:

1.Anthony, E.] and Therese Benedek, Depression and Human Existence (Boston: little, Brown, 1975).

2. Bielawski, J., Koran, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.

3.Gabor I Keitner, Depression and Families: Impact and Treatment (Washington, DC: American Psychiatric Press, 1990).

4. Gotlib, A. H. & Colby, C. A., Treatment of Depression: An Interpersonal Systems Approach (New York: Pergamon Press, 1987). p.2.

5.John Rush, A. and Altshuler, Z. K., Depression- Basic Mechanisms, Diagnosis, and Treatment (New York: Guilford Press, 1986).

6.Maser,]. D., Depression and Expressive Behavior
(Hillsdale, N.J: L. Erlbaum Associates, 1987).

7.Woodruff, R. A., Clayton, P ]., and Guze, S. B. "Is
Everyone Depressed?" American Journal of Psychiatry, 1975, 132,627-628.

mgr Karolina Maria Kotkowska

doktorantka w Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Religijne i magiczne strategie opanowania paraliżu przysennego

Paraliż senny (przysenny) to zaburzenie bardzo często wywołujące panikę u osoby doświadczającej go. W czasie normalnego snu ciało pozostaje w stanie unieruchomienia, aby nie reagować na obrazy senne; po przebudzeniu stan ten mija niezauważony. Zdarza się jednak, że odzyskanie świadomości następuje wcześniej niż powrót pełni aktywności ciała. Zdarzeniu temu towarzyszy szereg nieprzyjemnych odczuć – poza niemożnością wykonania jakiegokolwiek ruchu i wydania głosu, może nastąpić hiperwentylacja, wywołująca uczucie nacisku na klatkę piersiową oraz halucynacje, w tym częste odczucie obcej obecności.

Zaburzenie to odpowiedzialne jest za szereg wyobrażeń na temat interwencji demonicznych, kreację postaci mitycznych, legend, zjaw i duchów. Mimo tego, że nocny paraliż mięśni jest zjawiskiem znanym, do tej pory wywołuje silne reakcje emocjonalne. Wiedza na jego temat nie jest rozpowszechniona, a samo przeżycie jest na tyle niezwykłe, że osoby doświadczające go, często ukrywają ten fakt przed najbliższymi. Interpretacja całego zdarzenia (a także halucynacje) cechuje zależność od danego kręgu kulturowego oraz religii.

Tego typu doświadczenia – jako jeden z przykładów sytuacji granicznej, kojarzonej ze śmiercią – bywają elementem różnie rozumianej inicjacji indywidualnej; współcześnie stają się także impulsem do eksperymentów z różnymi technikami związanymi z synkretyczną duchowością. Celem referatu będzie zaprezentowanie oraz próba systematyzacji tych związanych z religią i magią.

Bibliografia:

Cheyne A. J. (2005). Sleep paralysis episode frequency and number, types, and structure of associated hallucinations, "Journal of Sleep Research", 14, 319–324.

Hanegraaff W. J., Kripal J. J. (2010). Hidden Intercourse: Eros and Sexuality in the History of Western Esotericism, Fordham University Press.

Ingram J.(1997). Płonący dom: Odkrywając tajemnice mózgu, Prószyński, Warszawa.

Künzel, R. (2002), Medieval Dreams: A Sample of Historical and Psychological Criticism, "PsychoanalytischePerspectieven", 20, 2.

Longstaff A.(2002). Neurobiologia. PWN, Warszawa.

MacLehose W.(2013). Fear, Fantasy and Sleep in Medieval Medicine [w:] Elena Carrera (Red.), Emotions and Health, 1200-1700 (Studies in Medieval and Reformation Traditions Book 168), BRILL.

Sadowski B. (2005). Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. PWN, Warszawa.

Santomauro J., French C. C. (2009). Terror in the night, "The Psychologist", 22, 672- 675.

oraz wybrane fora internetowe i inne źródła.

dr Adam Anczyk

Zakład Psychologii Religii Instytut Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Zakład Czynników Społecznych i Metodologii

Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego

Temat: Sukkuby, inkuby, dusiołki… Religijne i magiczne reprezentacje zaburzeń snu i marzeń sennych

Kultura, w tym także i wierzenia religijne, stanowią narzędzie interpretujące zjawiska fizjologiczne. W wystąpieniu chciałbym zwrócić uwagę na różne sposoby kulturowych interpretacji czynnościowych zaburzeń snu oraz zaburzeń marzeń sennych. Sen i marzenia senne nie są tylko domeną aktywności bogów, ale również najrozmaitszego rodzaju duchów i demonów, i na nich właśnie chciałbym się skoncentrować, omawiając religijne i magiczne sposoby interpretowania zaburzeń snu i marzeń sennych. Często złowrogie istoty magiczne stanowią personifikację koszmarów sennych, bądź takowe powodują. Jest to zrozumiałe, gdyż noc sama w sobie może być postrzegana jako czas aktywności takich, nieprzychylnych człowiekowi, istot. Demony wiązane są również z inną, „nocną" aktywnością, czyli z seksem, a znakomitymi przykładami tutaj są succubus i incubus, mezopotamska Lilitu, czy paleta barwnych i zróżnicowanych mitów wampirycznych. Zaburzenia snu mogą być również powodowane przez złych czarowników i czarownice. Za sprawą czarów mogą bezpośrednio wpływać na śniącego, jak też przywoływać istoty demoniczne. Na przykładzie zaburzeń snu (insomnia, hypersomnia. zaburzenia rytmu snu i czuwania o podłożu organicznym i nieorganicznym, bezdech senny, somnabulizm oraz zaburzenia związane z marzeniami sennymi tj. lęki i koszmary nocne) i ich religijno-magicznych reprezentacji możliwe będzie przyjrzenie się procesowi kulturowego i religijnego nadawania znaczeń zjawiskom z obszaru cielesności i biologii.

Bibliografia:

A. Anczyk, Śniący mózg - przebudzony umysł. Studia z kulturowej psychologii marzeń sennych, wyd. 2, Katowice 2014.

K. Bulkeley, Dreaming in the World's Religions: A Comparative History, New York 2008.

J. A. Hobson, Sen i marzenia senne, w: D. Kible, A. M. Colman, Biologiczne mechanizmy zachowań, Warszawa 2001, s. 96-111.

Ch. Stewart, Erotic Dreams and Nightmares from Antiquity to Present, "The Journal of the Royal Anthropological Institute", 2002, 8/2, s. 279-309

K. Szpakowska, Behind closed eyes: dreams and nightmares in ancient Egypt, New York

Maksymilian Woch

Student w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Zinterpretuj mój sen o Bogu, szatanie i Buddzie a dowiesz się jak myślę. Wyidealizowane modele kognitywne uczestników forów internetowych, oparte na zapisach ich religijnych marzeń sennych.

Czy treść snów religijnych odzwierciedla sposób myślenia o religii i duchowości, na jawie? Takie pytanie jest częścią szerszego, które dotyczy semantycznej zawartości snów wobec odniesień do przeżyć za dnia a także ich struktury w porównaniu z nawykowymi sposobami myślenia. Dwudziestowieczne teorie, które wyjaśniały pochodzenie, znaczenie i funkcję snów, formułowały odpowiedzi uwzględniające odmienne aspekty ludzkiej aktywności psychicznej i fizycznej zaangażowanej w fenomen snów. Odkrycia Freuda, Junga, teoria aktywacji i syntezy Hobsona, dostarczały interpretacji zjawiska, powołując się na istnienie w nieświadomości tłumionych popędów i impulsów uwalnianych we śnie, obecności w „zbiorowej nieświadomości" wspólnych ludziom psychicznych sił przejawiających się pod postacią archetypów, czy też bezpośredniego związku marzeń sennych z aktywnością wybranych części mózgu i pojawieniem się przypadkowych wspomnień. Podejście kognitywne dodało takiemu rozumieniu snów nowy wymiar, w którym marzenia senne są odpowiedzią na treści świadomości przyswojone przez „przebudzony" mózg i odzwierciedlają sposoby myślenia – zdolność do ujęcia narracyjnego własnych przeżyć, tworzenia autobiograficznych wspomnień – a także pracy wyobraźni za dnia.

Podczas prezentacji zostaną opisane własne badania nad metaforyką marzeń sennych zapisanych na forach internetowych przez osoby uznające się za niereligijne, katolików i buddystów. Stosując metody językoznawstwa kognitywnego, odwołującego się do wyszczególnienia metafor językowych a na ich bazie, następnie, metafor pojęciowych jako podstawowych składników konstytuujących myślenie, dokonana zostanie próba przedstawienia wyidealizowanych modeli kognitywnych dotyczących rozumienia „ja", (ciało, dusza, umysł), czynności psychicznych i szerzej 'natury' człowieka, a także samego snu w kontekście snów religijnych doświadczonych przez przedstawicieli wymienionych grup. Porównanie tych modeli myślenia będzie celem wystąpienia, wraz z uwzględnieniem doktrynalnych założeń religii i systemów światopoglądowych, jakie mogą korelować z zaobserwowanymi różnicami. Inaczej mówiąc, postaram się wykazać, czy i jak różni się model myślenia katolika i buddysty, na podstawie zapisów ich religijnych snów.

Bibliografia:

G. William Domhoff, The Case for a Cognitive Theory of Dreams http://www2.ucsc.edu/dreams/Library/domhoff_2010a.html , 24.01.14;

H. T. Hunt, The Multiplicity of Dreams, Yale 1989.

G. Lakoff, M. Jonhson, Metafory w naszym życiu, Warszawa 1998;

G. Lakoff, Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne, Kraków 2011;

R. L. Van de Castle, Our Dreaming Mind, New York, 1995;

P. G. Zimbardo, R. J. Gerrig, Psychologia i życie, Warszawa 2012;

fora internetowe :

http://forum-przebudzenie.rozwojduchowy.net/?/p/7209/sen-o-mi%C5%82o%C5%9Bci?

http://www.sny.net.pl/module-pnForum-viewtopic-topic-6437.html

Agnieszka Marek, mgr Monika Marek-Łucka

Agnieszka Marek:

studentka psychologii w Instytucie Psychologii

Uniwersytet Wrocławski

Monika Marek-Łucka:

absolwentka Wydziału Grafiki

Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu

Temat: Kaligrafia jako medytacja. O sztuce pisania, która poprzez ciało dotyka umysłu i ducha.

Kaligrafia to sztuka pięknego pisania. Przy pomocy arkusza papieru, tuszu i pióra powstają kształty liter, które zachwycają swoją formą, są małymi dziełami sztuki. Kaligrafia angażuje wzrok, który stoi na straży porządku, szuka harmonii, oraz rękę naturalnie dążącą do wolnej ekspresji i gestu. Istotą kaligrafii są zmysły oraz biologiczne i poznawcze mechanizmy, tak więc kaligrafia to działanie holistyczne, nie pozostające bez związku z ciałem i duchem. Aby postawić pierwszy znak litery trzeba zatrzymać myśl i ciało, wyrównać oddech, uspokoić rytm bicia serca, rozluźnić mięśnie. Każde pociągnięcie budujące literę wychodzi z głębi człowieka, wychwytuje najmniejsze zawahanie, rozproszenie, albo ujawnia nerwowość. Zatem kaligrafia może także wspierać działania skierowane na ukojenie i uspokojenie, a co za tym idzie, szeroko rozumianą sferę duchową. Stąd też, sam akt pisania śmiało można porównać do medytacji. Mówi się, że kaligrafia umiejscawia duszę człowieka na końcu pióra, aby uczynić ją widoczną dla wszystkich. Może dlatego właśnie przez jej estetykę, kompozycję, harmonię oraz akt twórczy można oddziaływać nie tylko na siebie, ale i także innych. W odczycie chcemy przyjrzeć się jak sztuka pięknego pisma w różnych kulturach i religiach prowadzi umysł i serce skryby w przestrzeń ciszy i kontemplacji, a także jakie jest jego neurologiczne oddziaływanie.

Bibliografia:

Drogin, M. (1980). Medieval calligraphy – its history and technique, New York: Dover Publications.

Elwich, B. (2006). Ikona. Duchowość i filozofia. Kraków: Wydawnictwo WAM.

Heszen, I., Sęk, H. (2007). Poznawcze uwarunkowania zdrowia i choroby. W: Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.

Jean, G. (1994). Kaligrafia i gra liter. W: Pismo - pamięć ludzkości. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie (tłum. Ł. Częścik).

Pąchalska, M. (2009) Rehabilitacja neuropsychologiczna. Procesy poznawcze i emocjonalne. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Polasrton, L. X. (2007). Kaligrafia chińska. Warszawa: Wydawnictwo RM (tłum. J. Piątek).

Verdier, F. (2007). Pasażerka ciszy. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B. (tłum. K. Arustowicz).

Xu, M. i in. (2013). Cognitive-Neural Effects of Brush Writing of Chinese Characters: Cortical Excitation of Theta Rhythm. W: Evidence-based complementary and alternative medicine, Volume 2013, 1-11.

Andrzej Jankowski

Student kognitywistyki

Instytut Filozofii

Wydział Humanistyczny

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Temat: Filozofia i medytacja buddyjska z punktu widzenia kognitywistyki i badań nad mózgiem

Badanie wpływu praktyk medytacyjnych na mózg pomaga zachodnim naukowcom lepiej zrozumieć procesy poznawcze i emocjonalne. Zaawansowani medytujący, dzięki rozwinięciu specyficznych funkcji umysłu, mogą pomóc naukowcom uzyskać nowe dane, trudne lub niemożliwe do uzyskania w inny sposób.

Buddyzm od wielu lat jest głównym partnerem w dialogu między nauką i religią. Filozofia buddyjska podobna jest bardziej do psychologii lub filozofii, aniżeli religii. Medytacja natomiast przypomina eksperymentalną metodą naukową badania subiektywnych stanów umysłu, jest formą fenomenologii.

Jakie wnioski płyną ze współpracy tych dwóch dziedzin? Jakie są neuronalne korelaty medytacyjnych stanów świadomości? Zanim odpowiemy, warto zadać sobie kilka pytań, które pomogą nam zrozumieć naturę tego dialogu.

Po pierwsze- jaka relacja łączy buddyzm i naukę? Co w buddyzmie jest obiektywne, mierzalne i powtarzalne i jest przedmiotem zainteresowania nauki? Co natomiast jest kulturową spuścizną, którą możemy oddzielić od neuropoznawczych aspektów medytacji?

Po drugie- czym z punktu kognitywistyki jest medytacja? Jakie są rodzaje medytacji? W jaki sposób opisać modele metod medytacji nie zatracając przy tym subtelnych, pozornie niewidocznych różnic między nimi?

Na te pytania będę starał się odpowiedzieć w mojej prezentacji. Omówię, jaka jest relacja między buddyzmem a nauką, czym jest medytacja z punktu widzenia kognitywistyki oraz jak wpływa na mózg i umysł i jakie są jej neuronalne korelaty.

Bibliografia:
1. A. Federman: What Buddhism Taught Cognitive Science about Self, Mind and Brain, "Enrahonar. Quaderns de Filosofia" 47, 2011.
2. A. Lutz, J. Dunne, R. Davidson: Meditation and the Neuroscience of Consciousness, In press in Cambridge Handbook of Consciousness, "Cambridge Uniwersity Press", 2005.
3. B.L. Lancaster: Mysticism and cognitive neuroscience- a partnership in the quest for consciousness, 2005.
4. G. Desbordes (i in.): Effects of mindful-attention and compassion meditation training on amygdala response to emotional stimuli in an ordinary, non-meditative state, „Human Neuroscience", listopad 2012.
5. J. A. Brefczynski-Lewis (i in.): Neural correlates of attentional expertise in long-term meditation practitioners, „PNAS" : Lipiec 2007, tom 104, numer 27.
6. J.A.Brewer (i.in): Meditation experience is associated with differences in default mode network activity and connectivity, „PNAS", grudzień 2011, tom 108, numer 50.
7. J. Davis, R.Vago: Can enlightenment be traced to specific neural correlates, cognition, or behavior. No, and (a qualified) Yes, "Frontiers in Psychology", listopad 2013.
8. J. Eberth: The Effects of Mindfulness Meditation: A Meta-Analysis, "Mindfulness", 2012.
9. K. Niimi: Buddhism and Cognitive Science, The Scientist Points Her Telescope East, and Spies the Back of Her Head, 2002, http://www.purifymind.com/CognitiveScience.htm, dostęp: 16 styczeń 2014.
10. V.A. Taylor (i in.): Impact of mindfulness on the neural responses to emotional pictures in experienced and beginner meditators, "NeuroImage", 2011, numer 57.
11. V.A Taylor (i.in) Impact of meditation training on the default mode network during a restful state, "Oxford University Press", marzec 2012.
12. W. Duch: Madhyamika, nauka i natura rzeczywistości, „Kognitywistyka i Media w Edukacji", maj 2014.
13. W.Duch: Neurokognitywna teoria świadomości, „Kognitywistyka i Media w Edukacji", luty 2001.
14. Y. Tang (i.in): Tool of the trade: theory and method in mindfulness neuroscience, "Oxford University Press", październik 2013.

Matylda Ciołkosz

Studentka w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Ego małego palca, inteligencja pośladka. Koncepcja umysłu w praktyce hathajogi B.K.S. Iyengara

Metoda B.K.S. Iyengara jest obecnie prawdopodobnie najbardziej rozpowszechnionym stylem praktyki hathajogi na świecie. Jako część szczególnego zjawiska, jakim jest odrodzenie hathajogi zainicjowane na przełomie XIX i XX w., metoda ta łączy w sobie elementy zachodniej kultury fizycznej, średniowiecznych praktyk hathajogicznych oraz - przez wtórne odwołanie - tradycji jogi klasycznej wywodzonej od Patańdźalego. Ze względu na synkretyczny charakter zjawiska, jego widoczną obecność we współczesnej międzynarodowej kulturze oraz silny potencjał generowania światopoglądów motywowanych religijnie, joga Iyengara jest fenomenem domagającym się zbadania z perspektywy antropologii religii.

Celem prezentacji jest omówienie koncepcji umysłu obecnej w nauczaniu Iyengara i jego spadkobierców. Odwołując się do zasad praktyki asan i pranajamy oraz do tekstów autorstwa Iyengara, autorka wskaże zarówno na elementy tradycji indyjskiej wpływające na ukształtowanie tej koncepcji (sankhja-joga, wiśisztadwaita wedanta, traktaty hathajogiczne), jaki na interpretacje swoiste dla metody, wynikające ze szczególnego doświadczenia i konceptualizacji ciała podczas praktyki. Teoretycznych podstaw dla omówienia zagadnienia dostarczą definicja umysłu jako modularnego układu komputacyjnego S. Pinkera oraz zdobycze językoznawstwa kognitywnego, w postaci gramatyki kognitywnej R. Langackera oraz teoria metafory pojęciowej G. Lakoffa i M. Johnsona. Narzędzia te umożliwią rekonstrukcję wyidealizowanego modelu kognitywnego umysłu wyłaniającego się z praktyki - i nauczania - Iyengara.

Bibliografia:

Cyboran Leon, Klasyczna joga indyjska. Jogasutry przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja, czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie, PWN, Warszawa 1986.

Iśwarakriszna Sankhjakarika, przeł. M. Jakubczak, [w:] M. Kudelska [red.], Filozofia wschodu. Wybór tekstów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.

Iyengar, B.K.S., Yoga Vṛkṣa. The Tree of Yoga, Fine Line Books, Oxford 1988.

Iyengar B.K.S., Light on Life. The Yoga Journey to Wholeness, Inner Peace and Ultimate Freedom, Raincoast Books, Vancouver 2005.

Iyengar B.K.S., Light on the Yoga Sutras of Patanjali. Patanjala Yoga Pradipika, Harper Collins Publishers India, New Delhi 2005.

Johnson Mark, The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination and Reason, The University of Chicago Press, Chicago 1992.

Lakoff George, Johnson Mark, Metafory w naszym życiu, przeł. Tomasz P. Krzeszowski, Aletheia, Warszawa 2010.

Lakoff George, Johnson Mark, Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought, Basic Books, New York 1999.

Langacker Ronald, Cognitive Grammar. A Basic Introduction, Oxfor University Press, Oxford 2008.

Larson Gerald James, Classical Sāmkhya: An Interpretation of Its History and Meaning, Motilal Banarsidass Publishing, Delhi 1979.

Marlewicz Halina, O praktyce duchowej wiśisztadwaita-wedanty. Studium koncepcji bhakti i prapatti u wybranych myślicieli tradycji, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012.

Pinker Steven, Jak działa umysł, przeł. Małgorzata Koraszewska, Książka i Wiedza, Warszawa 2002.

Singleton Mark, Yoga Body. The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, Oxford 2010.

Martyna Neumann

Studentka kognitywistyki

Instytut Filozofii

Wydział Humanistyczny

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Temat: Przeżycia o charakterze religijnym z perspektywy współczesnych odkryć neurologicznych.

Streszczenie wystąpienia: przeżycia o charakterze religijnym od zarania dziejów ciekawiły społeczeństwo, ponieważ były tajemnicze i niewytłumaczalne. W dzisiejszych czasach postęp w dziedzinie medycyny, neuronauki i neurobiologii pozwolił nam na częściowe wytłumaczenie tego, co dzieje się w mózgu podczas doświadczeń mistycznych. W swoim wystąpieniu pragnęłabym przybliżyć słuchaczom zagadnienia Out of Body Experience (eksterioryzacja), Near Death Experience (Śmierć Kliniczna) oraz halucynacji występujących przy napadach padaczki skroniowej. Następnie do każdego z tych tematów przedstawię najnowsze odkrycia dotyczące tego, w jaki sposób możemy stymulować mózg, aby wywołać te przeżycia i jakie części tegoż organu są odpowiedzialne za odczuwane sensacje.

Bibliografia:

„The Out of Body Experience : A Phenomenological Typology Based on Questionnaire Responses" – Stewart W. Twemlow, Glenn, O. Gabbard, Fowler C. Jones.

„Linking Out-of-Body Experience and Self Processing to Mental Own-Body Imagery at the Temporoparietal Junction" - Olaf Blanke, Christine Mohr, Christoph M. Michel, Alvaro Pascual-Leone, Peter Brugger, Margitta Seeck, Theodor Landis, and Gregor Thut.

„The Out-of-Body Experience: Disturbed Self-Processing at the Temporo-Parietal Junction" – Olaf Blanke, Shahar Arzy.

„Out of body experiences and their neural basis" – Olaf Blanke.

„Understanding the out of body experience from a neuroscientific perspective" - Jane E. Aspell, Olaf Blanke.

„Leaving Body and Life Behind: Out-of-Body and Near-Death Experience" - Olaf Blanke and Sebastian Dieguez.

„Life after life" – Raymond A. Moody.

„O powstawaniu doznań mistycznych" – Łukasz Jędrzejczak.

http://www.youtube.com/watch?v=8YPOTaUyvA0.

„Enhancement of Temporal Lobe-Related Experiences During Brief Exposures to MilliGauss Intensity Extremely Low Frequency Magnetic Fields„ - Ruttan, L. A., Persinger, M. A. & Koren, S.

"Vectorial cerebral hemisphericity as differential sources for the sensed presence, mystical experiences and religious conversions„ - Presinger M. A.

"Experimental Facilitation of the Sensed Presence Is Predicted By The Specific Patterns of the Applied Magnetic Fields, Not By Suggestibility: Re-analysis of 19 Experiments„ - Presinger M. A.

„A Neurobiological Model for Near-Death Experiences„ - J.C. Saavedra-Aguilar and Juan S. Gómez-Jeria

„Near-death Experiences: A review on the thesis of pathoclisis, neurotransmitter abnormalities, and psychological aspects" – Birk Engmann.

„Near-death experiences 'explained': Scientists believe it's the last gasp of a dying brain" – Fiona Macrae.

„Near-Death Experiences and the Temporal Lobe." - Willoughby B. and Richard R. Bootzin.

lek. med. Przemysław Chmielewski, mgr biol. Magdalena Kozerska, lek. Michał Kłosiński, dr hab. n. biol. Janusz Skrzat

Katedra i Zakład Anatomii Collegium Medicum,

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Anatomiczne podłoże reakcji emocjonalnych towarzyszących kreowaniu zachowań moralnych

Reakcje emocjonalne odgrywają kluczową rolę w kreowaniu zachowań ludzkich oraz wpływają na relacje interpersonalne. Ich mechanizmy działania oparte są na licznych połączeniach strukturalnych w mózgowiu, którego ośrodki nie zostały w pełni poznane.

Celem niniejszej pracy jest omówienie topografii i budowy układu nagrody i kary w oparciu o różne sposoby obrazowania wykorzystywane we współczesnej medycynie oraz przedstawienie ich wyglądu w preparatach sekcyjnych. Dokładne poznanie struktur anatomicznych mózgowia i ich wzajemnych połączeń leży u podstaw diagnozowania zachowań ludzkich w sytuacjach dokonywania wyboru w popełnianych czynach oraz oceny ich skutków. Mechanizmy emocjonalne towarzyszące kreowaniu różnorodnych zachowań interpersonalnych mają podłoże neuronalne. Niemniej jednak w diagnostyce klinicznej bazujemy głównie na obrazowaniu makroskopowym struktur mózgowia (MRI, CT, SPECT, PET) oraz rejestracji ich aktywności co pozwala wnioskować o ich funkcji. W związku z tym poddano ocenie morfologicznej struktury układu generowania napędów i emocji, które mogą być źródłem kreowania zachowań uwarunkowanych akceptacją lub negacją powszechnie przyjętych norm moralnych. W niniejszej pracy ukazano istotność połączeń struktur układu limbicznego wraz z podwzgórzem i śródmózgowiem w zachowaniach emocjonalnych, poparte przykładami klinicznymi obrazującymi skutki zaburzeń przesyłania informacji szlakami nerwowymi oraz ich uszkodzeń.

Bibliografia:

1. Knutson B., Cooper JC. (2005). Functional magnetic resonance imaging of reward prediction. Current Opinion Neurology, 18: 411- 417.

2. O'Doherty J, Kringelbach ML, Rolls ET, Hornak J, Andrews C. (2001). Abstract reward and punishment representations in the human orbitofrontal cortex. Nat Neurosci. 4: 95-102.

3. Sobotka S., Davidson R, Senulis JA. (1992) Anterior brain electrical asymmetries in responseto reward and punishment. Electroencephalography and clinical neurophysiology. 83: 236-247.

mgr Leszek Michta

absolwent Religioznawstwa w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

absolwent Akademii Ekonomicznej w Katowicach

absolwent Podyplomowych Studiów Prawa Gospodarczego i Handlowego

Uniwersytet Śląski

Temat: Zmienne pola magnetyczne źródłem doznań mistycznych

Temat referatu stanowi swojego rodzaju kontynuację tematyki zaprezentowanej przeze mnie podczas ubiegłorocznej edycji konferencji „Mozg – Umysł – Religia". Wówczas było to zagadnienie wpływu infradźwiękow na powstawanie przeżyć o charakterze religijnym. Pola magnetyczne i fale elektromagnetyczne należą również do tego rodzaju zjawisk, które w niedostrzegany dla zmysłów sposób oddziałują na ludzki układ nerwowy, wywołując szereg odczuć i doznań o charakterze mistycznym. Są wśród nich doznania z pogranicza życia i śmierci, gdy człowiek im podlegający ma poczucie nadchodzącego właśnie kresu życia; występują też niemal fizyczne odczucia czyjejś obecności w pustym pomieszczeniu, widzenia

osób zmarłych, odczucia bliskiej obecności Boga, czy też uczucie jedności z otoczeniem (tzw.

uczucie oceaniczne). Pola magnetyczne (zwłaszcza geomagnetyczne) bywają również odpowiedzialne za zjawisko „nawiedzonych zamków".

Za pioniera badań nad przedmiotowym zagadnieniem uważany jest prof. Michael Persinger. Jest on również uznawany za pioniera nowej dziedziny naukowej: neuroteologii. Persinger skonstruował urządzenie nazwane „Hełmem Boga", ktore posłużyło do badań nad sztucznym wywoływanie doznań mistycznych. W referacie omówione zostaną zarówno jego badania, jak i polemika grupy szwedzkich naukowców, którzy prowadząc eksperyment pod kierunkiem dra Pehra Granqvista, nie potwierdzili wyników osiągniętych przez prof. Persingera i zakwestionowali jego osiągnięcia. Wywiązała się dyskusja, która w efekcie doprowadziła do przyznania się przez Szwedów do technicznej porażki.

Omówione zostaną też m.in. badania prof. Richarda Wisemana i jego współpracowników prowadzone w zamkach i podziemiach uważanych powszechnie za nawiedzone przez duchy (m.in. Hampton Court Palace, South Bridge Vaults), które potwierdziły odpowiedzialność zmiennych pól magnetycznych za nadnaturalne doznania.

Wspomniane również zostaną poglądy prof. Andrzeja Kokoszki nt. halucynacji i ich źródeł (w tym anomalii budowy płata skroniowego mózgu). Mowa będzie również o badaniach potwierdzających wpływ burz geomagnetycznych na zwiększoną częstotliwość występowania tzw. zjawisk paranormalnych. Burze te są wywołane koronalnymi wyrzutami masy ze Słońca.

Wcześniej jednak omówione zostanie skrótowo samo zjawisko pól magnetycznych i fali elektromagnetycznej, które są dużo bardziej powszechne i obejmują większy zakres zjawisk, niż to funkcjonuje w powszechnej świadomości. Omówione zostaną też źródła zjawiska magnetyzmu, jak również mechanizm ich oddziaływania na organizm ludzki.

Bibliografia:

Braithwaite J.J., Magnetic Variances Associated with ‘Haunt-type' Experiences: A Comparison

Using Time-Synchronised Baseline Measurements, „European Journal of

Parapsychology" 2004, vol. 19.

Braithwaite J.J., Townsend M., ResearchNote: Sleeping With the Entity – A Quantitative

Magnetic Investigation of an English Castle's Reputedly ‘Haunted' Bedroom, „European

Journal of Parapsychology" 2005, vol. 20.1.

БутовИ., Электромагнитнаякартинаполтергейста, http://www.ufo-com.net/

publications/art-4143-electromagnitnaya-kartina-poltergeista.html [dostęp:

21.01.2014].

Jarosiewicz G., Bezpieczeństwo i higiena pracy w polach elektromagnetycznych, Głowny

Inspektorat Pracy, Warszawa 2008.

Jędrzejczak Ł., O powstawaniu doznań mistycznych. Podejścieneurokognitywne, Olsztyn

2010.

Khamsi R., Electrical brainstorms busted as source of ghost, „Nature" 2004,

http://www.nature.com/news/2004/041209/full/news041206-10.html [dostęp:

19.01.2014].

Kokoszka A., States of consciousness: models for psychology and psychotherapy, Springer,

New York 2007.

McCue P.A., Theories of haunting: a critical overview, „Journal of the Society for Psychical

Research" 2002, vol. 661, nr 866.

Mulligan B.P., Hunter M.D., Persinger M.A., Effects of geomagnetic activity and atmospheric

power variations on quantitative measures of brain activity: Replication of the

Azerbaijani studies, „Advances in Space Research" 2010, nr 45.

Palace ghost laid to rest, „BBC News UK" 29.03.2001.

Persinger M.A., The Sensed Presence Within Experimental Settings: Implications for the Male

and Female Concept of Self, „The Journal of Psychology" 2003, nr 137(1).

Persinger M.A., Tiller S.G., Case report: A prototypical spontaneous ‘sensed presence' of a

sentient being and concomitant electroencephalographic activity in the clinical

laboratory, „Neurocase" 2008, nr 14(5).

Townsend M., A Haunted Bed, http://www.apaw71.dsl.pipex.com/MADS/docs/Results.pdf

[dostęp: 19.01.2014].

Townsend M., Magnetic Hallucinations, http://www.assap.ac.uk/newsite/articles/

Magnetic%20ghosts.html [dostęp: 19.01.2014].

Wiseman R., Watt C., Greening E., Stevens P., O'Keeffe C., An investigation into the alleged

haunting of Hampton Court Palace: Psychological variables and magnetic fields,

„Journal of Parapsychology" 2002, nr 66(4).

Wiseman R., Watt C., Stevens P., Greening E., O'Keeffe C, An investigation into alleged

'hauntings', „The British Journal of Psychology" 2003, nr 94.

Williams B., Ventola A., Wilson M., Magnetic Fields and Haunting Phenomena: A Basic Primer

for Paranormal Enthusiasts, http://www.publicparapsychology.org/

hauntingsandmagnetismprimer.pdf [dostęp: 19.01.2014].

Wilson T.V., How Ghosts Work, http://science.howstuffworks.com/science-vsmyth/

afterlife/ghost.htm [dostęp: 19.01.2014].

Maciej Grzelczyk, Michał Jakubczak

studenci w Instytucie Archeologii

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Temat: Kopalnie krzemienia a percepcja ludności prahistorycznych

Jednym z najbardziej imponujących zabytków pradziejowych są kopalnie krzemienia
w Krzemionkach Opatowskich. Ich charakter pozwala nam na podjęcie próby zagłębienia się w świadomość ówczesnych ludzi. Najważniejszym aspektem, który daje nam taką możliwość są piktogramy pozostawione na ścianach wyrobisk i korytarzy. Podobne przykłady „sztuki" naskalnej znajdujemy na terenie całej Europy – np. Grime Graves, Defensola A i Cissbury.

W naszym referacie chcielibyśmy zwrócić uwagę na fakt, iż wszystkie z wyżej wymienionych kopalni reprezentują typy eksploatacji krzemienia (kopalnie komorowe, sztolniowe i filarowe), w których warunki są podobne do tych panujących w paleolitycznych jaskiniach ze sztuką naskalną. W badaniu tych drugich często stosuje się tzw. koncepcje szamanistyczną. Spróbujemy zweryfikować przydatność tej metody w odniesieniu do kopalń krzemienia i piktogramów czy petroglifów w nich odkrywanych. Jednym z głównych założeń niniejszej koncepcji jest twierdzenie, że niektóre z przykładów sztuki naskalnej są wizerunkami omamów z odmiennych stanów świadomości. Zastanówmy się więc, w jakim stopniu piktogramy ze ścian kopalń można powiązać z obrazami z poszczególnych stadiów transu.

Bibliografia:

Rozwadowski, A. Obrazy z przeszłości: hermeneutyka sztuki naskalnej, Poznań 2009.

Rozwadowski, A. (red.), Sztuka naskalna i szamanizm Azji Środkowej: praca zbiorowa, Warszawa 1999.

Barber, M., Field, D. i Topping, P.. The Neolithic Flint Mines of England.Swindon 1999.

Borkowski, W. System zagospodarowania złoża krzemieni pasiastych na polu eksploatacyjnym "Krzemionki" - próba rekonstrukcji. Warszawa 1995.

Borkowski, W. Krzemionki minimgcomplex. Deposit management system. Studia nad

gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach 2. Warszawa 1995.

Borkowski, W. i J. Budziszewski. The Use of Striped Flint in Prehistory. Archaeologia

Polona 33, 1995.

Clarke, W. G.. Report of the Excavations at Grimes Graves, Weeting, Norfolk, March-

May1914.Londyn 1915.

Curwen, E. i Curwen, E. C. Harrow Hill flint-mine excavation 1924–5.Sussex

ArchaeologicalCollections 67, 1926.

Krukowski, S. Krzemionki Opatowskie, Warszawa 1939.

Rozwadowski, A. Obrazy z przeszłości: hermeneutyka sztuki naskalnej, Poznań 2009.

Rozwadowski, A. (red.), Sztuka naskalna i szamanizm Azji Środkowej: praca zbiorowa, Warszawa 1999.

Russell, M. Rough Quarries, Rock and Hills: John Pull and the Neolithic Flint Mines of Sussex. Oxford 2001.

Stanislav, G. Obszary nieświadomości: raport z badań nad LSD, Kraków 2000.

Szyjewski, A. Etnologia religii, Kraków 2008.

Szyjewski, A. Szamanizm, Kraków 2005.

Theatre, A..Interpreting hidden chalk art in southern British Neolithic flint mines. World Archaeology 43(2), 2011.

Topping, P.. Shaft 27 revisited: an ethnography. In (eds P. Topping and M. Lynott). The CulturalLandscape of PrehistoricMines, Oxford 2005.

mgr Magdalena Rusek

doktorantka w Instytucie Archeologii

Wydział Historyczny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Wykorzystanie środków psychoaktywnych w prehiszpańskich kulturach z terenu Mezoameryki.

W literaturze przedmiotu obszar dzisiejszej Ameryki Środkowej, na którym pojawiły się prehiszpańskie kultury Olmeków, Majów i Azteków, został określony mianem Mezoameryki. Mieszkańcy ówczesnej Mezoameryki używali środków psychoaktywnych głównie podczas ceremonii o charakterze kultowym mających na celu wywołanie stanu transu, który umożliwiłby połączenie się z duchami przodków lub bóstwami. Do wywoływania wizji używali oni głównie roślin i substancji pochodzenia naturalnego, jednak o ile w przypadku grzybów i jadu ropuchy są to przypuszczenia, których potwierdzenia możemy doszukiwać się w ikonografii i tekstach, o tyle domniemane wykorzystanie lilii wodnych pozostaje nadal kwestią dyskusyjną. W proponowanym przeze mnie referacie pragnę przybliżyć słuchaczom zarówno sposoby odurzania się stosowane przez starożytnych Majów i Olmeków, ale także przedstawić ich wpływ na życie religijne człowieka oraz rolę, którą odgrywały w czynnościach o charakterze rytualnym.

Bibliografia:

Bailey Kennedy A. (1982) Ecce Bufo: The Toad in Nature and in Olmec Iconography [w:] Current Anthropology, vol.23, nr 3, s.273-290.

Coe M. (2005) The Maya, Nowy Jork.

Dobkin de Rios M. (1973) Suggestive Hallucinogenic Properties of Tabacco [w:] Medical Anthropology Newsletter", vol 4, nr 4, s.6-11.

Dobkin de Rios M. (1974) The Influence of Psychotropic Flora and Fauna on Maya Religion [w:] Current Anthropology, vol.15, nr 2, s.147-164.

Dobkin de Rios M. (1997)On the Serpent Cult and Psychoactive Plants [w:] Current Anthropology vol.16, nr 3, s.556-558.

Elliade M. (1994) Szamanizm i archaiczne metody ekstazy, Warszawa 1994.

Grube N. (2001) Maya: Divine Kings of the Rainforest, Kolonia.

Olko J. (2010) Meksyk przed konkwistą, Warszawa.

Sharer R., Traxler L. (2006) The Ancient Maya, Kalifornia.

Źrałka J., Olko J. (2008) W krainie czerni i czerwieni. Kultury prekolumbijskiej Mezoameryki, Warszawa.

Źrałka J. (2005) Nowy świat w okresie rozwoju wielkich kultur i cywilizacji [w:] Wielka historia świata t.3, s.665-74

mgr Anna Maćkowiak

absolwentka Religioznawstwa w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Czekolada i chrześcijanie

Prawdziwa czekolada, ta o dużej zawartości miazgi kakaowej i tłuszczu kakaowego posiada subtelne właściwości psychoaktywne. A to za sprawą teobrominy oraz kofeiny, alkaloidów stymulujących centralny układ nerwowy. Czekolada poprawia nastrój, działa przeciwstresowo, potęguje odczucie przyjemności. Początków czekolady należy szukać w prekolumbijskiej Mezoameryce. Pierwsze informacje na temat kakao, które docierały do Europy były kontrowersyjne. Liście kakaowca porównywano do bielunia oraz grzybów halucynogennych (Bernardino de Sahagún). Opowiadano o pobudzających seksualnie właściwościach zagadkowej substancji (BernalDíaz del Castillo).

Pomimo tego, hiszpańscy konkwistadorzy oraz mnisi docenili wartość ziaren kakaowca, sprowadzili je do Europy. Czekolada została dostosowana do gustów mieszkańców Starego Świata, zaczęto dodawać do niej cukru, cynamonu, dolewać śmietanki, a później mleka... Barokowa Europa oszalała na punkcie tego lekarstwa (bo tak pierwotnie zaklasyfikowano kakao). W 1753 Linneusz nadał roślinie, z którego owo lekarstwo się produkuje zaszczytną nazwę – „pokarm bogów", theobromacacao.

Zamierzam przeanalizować stosunki pomiędzy czekoladą a chrześcijaństwem. Poruszę

następujące kwestie:

1. Reakcja Kościoła katolickiego na rozpowszechnienie się kakao w Europie. Przedstawię spór o klasyfikację czekolady, w którym głos zabrało wielu papieży.

2. Stosunek Towarzystwa Jezusowego do czekolady. Jezuici czerpali niemałe zyski

z uprawy kakaowca w Mezoameryce oraz w Amazonii.

3. Czekolada w świecie protestantów z Wielkiej Brytanii oraz ze Stanów Zjednoczonych.

4. Synkretyczne chrześcijaństwo mezoamerykańskie i czekolada.

5. Kontrowersje wokół tej rzeźby: Autor: Cosimo Cavallaro Tytuł: SweetJesus

Bibliografia:

B. Cabezon, Cacao, Haciendas, and the Jesuits: Letters from New Spain, 1693–1751 [w:] Chocolate. History,

Culture, and Heritage, red. L. E. Grivetti, H.-Y. Shapiro, Hoboken 2009, s. 607-610.

B. Cabezon, P. Barriga, L. E. Grivetti, Chocolate and Sinful Behaviors: Inquisition Testimonies, [w:] Chocolate.

History, Culture, and Heritage, red. L. E. Grivetti, H.-Y. Shapiro, Hoboken 2009, s. 37-48.

S. D. Coe, M. D. Coe, Prawdziwa historia czekolady, przeł. E. Klekot, Warszawa 2000.

J. F. Gay, Chocolate Production and Uses in 17th and 18th Century North America [w:] Chocolate. History,

Culture, and Heritage, red. L. E. Grivetti, H.-Y. Shapiro, Hoboken 2009, s. 281-300.

L. E. Grivetti, B. Cabezon, Ancient Gods and Christian Celebrations: Chocolate and Religion [w:] Chocolate.

History, Culture, and Heritage, red. L. E. Grivetti, H.-Y. Shapiro, Hoboken 2009, s. 27-35.

A. de León Pinelo, Question Moral. Si el Chocolate quebranta el ayunoEclesiastico, Madrid 1636.

M. J. Macri, Tempest in a Chocolate Pot: Origin of the Word Cacao [w:] Chocolate. History, Culture,

and Heritage, red. L. E. Grivetti, H.-Y. Shapiro, Hoboken 2009, s.17-26.

P. Martin, Seks, narkotyki i czekolada, przeł. A. Dzierzgowska, Warszawa 2010.

Storm in US overchocolateJesus, 30.03. 2007 [w:] http://news.bbc.co.uk/2/hi/6509127.stm, data dostępu:

17.01. 2014.

SweetJesus [w:] http://www.cosimocavallaro.com/html/chocolate_page.html, data dostępu: 17.01. 2014.

G. W. R. Ward, Silver Chocolate Pots of Colonial Boston [w:] Chocolate. History, Culture, and Heritage,

red. L. E. Grivetti, H.-Y. Shapiro, Hoboken 2009, s. 143-156.

mgr Tomasz Niezgoda

doktorant w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Cybernetyka świętości: cud-transcendencja-polityka

Proponowany referat miałby się zająć kwestią możliwej interpretacji poczynań ustalonych przez Carla Schmitta w ramach cybernetyki świętości Roya Rappaporta. Na gruncie teologii politycznej Schmitt twierdził, że wszystkie istotne pojęcia współczesnej nauki politycznej wywodzą się z pojęć teologicznych. Twierdzenie to odnosił on przede wszystkim do doktryny decyzjonizmu – główną prerogatywą suwerena jest możliwość zawieszenia immanentnego porządku prawnego rzeczywistości i wprowadzenia stanu wyjątkowego. Schmitt twierdził, że tak rozumiana decyzja jest analogiczna do cudu w teologii. Cud/decyzja nie są arbitralną decyzją, lecz wprowadzają one w immanencję porządku egzystencjalnego treść i porządek sfery transcendentnej.

Dla Roya Rappaporta cechą wszystkich systemów adaptacyjnych jest konieczność zachowania homeostazy - systemy muszą korzystać z mechanizmów adaptacyjnych. W toku ewolucji ludzkość oparła się na elastycznych, symbolicznych mechanizmach regulacji – jednak jednocześnie z językiem powstały groźby kłamstwa i alternatywy. Wraz z językiem pojawiło się sacrum jako stabilizator znaczeń. Stąd można mówić o religii jako o programie zarządzającym danym systemem, który jawi się jako jedyny prawdziwy i możliwy. Rdzeniem owego programu są Ostateczne Święte Założenie (OŚZ), abstrakcyjne, niezmienne twierdzenia o rzeczywistości. Drugi poziom owego „programu" tworzą aksjomaty kosmologiczne – odnoszą się one do kosmosu, ale należy pamiętać, że kosmos oznacza tu nie tylko fizyczne elementy rzeczywistości, ale także prawa, zasady czy relację rządzące kosmosem. Inaczej rzecz ujmując OŚZ nie mają fizycznych znaczących, natomiast cechą aksjomatów jest to, że znajduje one zakotwiczenie w tym, co ucieleśnione. Stanowią one logiczną podstawę życia społecznego, politycznego i codziennego – to one stanowią podstawowe treści danych porządków, podczas kiedy OŚZ są puste i ogólne. Tak więc struktury władzy przynależą do porządku kosmologicznego.

Przeniesienie koncepcji stworzonych przez Schmitta w obręb cybernetyki świętości miałoby wykazać podwójną rolę cudu/decyzji jako elementu systemu adaptacyjnego: z jednej strony miałoby ukazać cud/decyzję jako mechanizm służący „zresetowaniu" praw społeczno-politycznych poziomu kosmologicznego, przystosowanie systemu działającego w oparciu o kod cyfrowy do danej sytuacji egzystencjalnej, siłą rzeczy wyrażającej się w kodzie analogowym. Ale takie przystosowanie, które jawi się jako oparte OŚZ, wciąż zachowuje nadrzędne twierdzenia OŚZ. Z drugiej strony tak rozumiane cud/decyzja są próbą wpisania przynajmniej elementu struktury politycznej w poziom OŚZ – skoro mocą cudu/decyzji władza może przeobrażać rzeczywistość kosmologiczną musi być wobec niej częściowa transcendentna – musi pozostawać w jakiejś relacji metonimicznej z OŚZ.

Bibliografia:

Chandler D., Wprowadzenie do semiotyki, Warszawa 2011.
Ecology and the Sacred. Engaging the Anthropology of Roy A. Rappaport, ed. by E. Messer and M. Lambek, Michigan 2001.
Rappaport R. A., Ecology, Meaning and Religion, Richmond 1979.
Rappaport R. A., Rytuał i religia w rozwoju ludzkości, Kraków 2007.
Schmitt C., Teologia polityczna [w:] Teologia polityczna i inne pisma, Warszawa 2012.
Wierciński A., Magia i religia, Kraków 2010.
McCormick J. P., Irracjonalny wybór i krwawa walka, „Kronos" 3 (7), Warszawa 2008.

mgr Krzysztof Kornas

doktorant w Zakładzie Kognitywistyki

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Cyberteogonia. Nauka, technika i duchowość w metareligii Turing Church

Zaprezentuję wnioski z analizy publikacji społeczności badaczy, którzy powołali do życia magazyn Turing Church (nazwa to gra słów od tezy Churcha-Turinga). Jest to grupa naukowców, inżynierów i filozofów, zainteresowanych tematyką z pogranicza religii i kilku dziedzin nauki i techniki (zwłaszcza nano- i biotechnologii, informatyki i kognitywistyki), którzy twierdzą, że rozwijają "metareligię".

Owa "metareligia" Turing Church odnosi się do problematyki istot nadprzyrodzonych, nieśmiertelności czy zmartwychwstania, sięgając po najnowsze odkrycia naukowe oraz prognozy futurologiczne. Miałaby to być religia możliwa do pogodzenia ze współczesną nauką i światopoglądem naturalistycznym. Zamiast ostrych ram jednej, nienaruszalnej doktryny, proponują oni luźną strukturę pojęć - dynamiczną i zawsze otwartą na korekty ze strony nauki.

W pierwszej części wystąpienia skupię się przede wszystkim na analizie artykułów dwóch autorów, publikujących na łamach Turing Church: Bena Goertzela (matematyka, pracującego nad projektami z zakresu sztucznej inteligencji) oraz Giulio Prisco (fizyka i informatyka, zajmującego się analizą metod i konsekwencji usprawniania możliwości gatunku ludzkiego), odwołując się również do kilku innych prognoz futurologicznych dotyczących religii.

Następnie skonfrontuję ten materiał z artykułem Williama Simsa Bainbridge'a Religion for a Galactic Civilization 2.0oraz z wybranymi argumentami krytycznymi wobec religii, które również uwzględniają rolę nauki i techniki w kształtowaniu wyobrażeń o przyszłości religii.

Na koniec spróbuję odpowiedzieć na pytanie, czy "metareligia" Turing Church może być w ogóle uznana przez religioznawców za religię i co mówi nam ona o problemach definiowania religii.

Bibliografia:

Bostrom N., A History of Transhumanist Thought [w:] Journal of Evolution and Technology, Volume 14, Issue 1, April 2005.

Boyer P., Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought, New York 2001.

Dawkins R., The God Delusion, London 2006.

Dennett D. C., Darwin's Dangerous Idea, London 1995.

Dennett D. C., Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, Warszawa 2008.

Geraci R., Apocalyptic AI: Visions of Heaven in Robotics, Artificial Intelligence, and

Virtual Reality, New York 2010.

Goertzel B., A Cosmist Manifesto: Practical Philosophy for the Posthuman Age, 2010.

Kurzweil R., The Singularity is Near: When Humans Transcend Biology, New York

2005.

Lem S., Inżynieria transcendencji, [w:] Summa technologiae, ss. 357-364, Kraków 2000.

Sagan C., The Varieties of Scientific Experience. A Personal View of the Search of God,

New York 2006.

Saler B., Conceptualizing Religion: Immanent Anthropologists, Transcendent Natives,

and Unbounded Categories, New York 2000.

Źródła internetowe:

http://www.goertzel.org/dynapsyc/2002/ReligionNotExplained.htm - komentarz B. Goertzela do książki P. Boyera Religion Explained.

http://hplusmagazine.com/2011/06/28/engineering-transcendence-addendum-from-2011/ - artykuł G. Prisco związany z publikacjami na łamach Turing Church.

http://ieet.org/index.php/IEET/more/bainbridge20090820/ - artykuł W. S. Bainbridge'a, Religion for a Galactic Civilization 2.0.

http://turingchurch.com - artykuł B. Goertzela i G. Prisco.

mgr Katarzyna Bajka

doktorantka w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Postać robota w dyskursie transhumanistycznym – modele i metafory

W swojej książce „Buddha in a robot" znany robotyk i filozof Masahiro Mori próbował udowodnić, że humanoidalne maszyny są idealnymi buddystami: funkcjonują poza czasem, precyzyjnie i oszczędnie wykonują zadania, pozbawione są egocentryzmu, zostały wspaniale i wydajnie skonstruowane, nie posiadają self. W wielu zachodnich produkcjach filmowych i serialowych, od „Blade Runnera", „A.I. Artificial Intelligence" Stevena Spielberga po seriale „Battlestar Galactica", „Star Trek" czy popularną premierę serialową z 2013 roku – „Almost Human" spotkać można postacie maszyn przyobleczonych w ludzki kształt, obdarzonych, na mocy „zawieszenia niewiary" osobowością i świadomością. Czasem są złowrogie, zagrażające i niebezpieczne, ale wystarczy tylko by uznały człowieczeństwo za swój wzorzec a znane już z baśni o Pinokio „stanie się prawdziwym chłopcem" za cel, byśmy zapałali do nich sympatią i potraktowali je jak młodsze rodzeństwo lub jak wymagające naszej opieki dzieci. I właśnie figura dziecka czy pupila jest najczęściej wykorzystywana przez robotyków zajmujących się „sociable robots", maszynami które docelowo stanowić mają część codzienności współczesnego człowieka. Mechaniczni towarzysze i opiekunowie osób starszych czy zaawansowane zabawki stanowią w jakiś sposób pomniejszoną, jak gdyby nie w pełni dojrzałą wersją postaci ludzkiej (lub zwierzątka-towarzysza).

A skoro są młodsi i niedoświadczeni, pogrążeni w amorficznym i liminalnym stanie, jakby jeszcze nie dane im było rytualnie przejść do świata dorosłych, możemy ich poobserwować i ocenić. „Ich", ponieważ widząc postać poruszającą się (ruch oznacza życie) i kształtem przypominającą człowieka interpretujemy ją jako ludzką. Dzięki aktywności neuronów lustrzanych w mózgu obdarzamy taki obiekt empatią, czyli identyfikujemy się z nim. A od tej prostej reakcji tylko krok do złożonych metafor i do debat na tle ontologicznym.

Postacie humanoidalnych robotów umieszczone w narracji, czy będzie to popkulturowa fikcja czy też komentarz na temat zdobyczy współczesnej nauki pozostają w gruncie rzeczy poligonem doświadczalnym dla definiowania człowieczeństwa w zmieniającym się dynamicznie świecie. Robot jest więc metaforycznie człowiekiem, a przynajmniej pretekstem do zadania ważnych pytań o to, co czyni nas ludźmi i gdzie leżą granice humanizmu. Czy jesteśmy wyjątkowi i unikalni czy też może „seryjni"? Czy współczesny człowiek ma duszę? Czy rozmawianie o niej ma sens? A o Bogu? O naturze? Czy wraz z rozwojem cywilizacji i technologii zatracimy podział na płcie? Co, jeśli uda się pokonać umieranie? Jak daleko wolno nam się posunąć, a jeżeli istnieje granica, to kto ją postawił?

Innymi słowy, robot w narracji nie jest tak naprawdę maszyną, nowoczesnym gadżetem, ale nośnikiem, naczyniem dla odwiecznych egzystencjalnych treści, jest de facto uproszczonym i czystym, „anatomicznym" modelem samego człowieka. W swojej prezentacji chciałabym przedstawić kilka przykładów zarówno ze świata nauki (robotyki) jak i popularnej fikcji (filmy, seriale), które obnażają ten mechanizm.

Bibliografia:

The Buddha in a robot, Masahiro Mori, Kosei Publishing Co, 1989.

The Modern Construction of Myth, Andrew von Hendy, Indiana University Press, 2001.

The Human Use Of Human Beings: Cybernetics And Society, Norbert Wiener, Da Capo Press, 1988.

When Species Meet, Donna Haraway, University of Minnesota Press, 2008.

Designing Sociable Robots, Cyntia Brazeal, Bradford Book, 2004.

How We Became Posthuman: Virtual Bodies in Cybernetics, Literature, and Informatics, Katherine Hayles, University of Chicago Press, 1999.

Rites de Passage, Arnold van Gennep, 1908.

Las symboli. Aspekty rytuałów u ludu Ndembu, Victor Turner, NOMOS, 2006.

Mateusz Piwnicki, Katarzyna Gawryszewska

studenci psychologii

Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie

Temat: Wyzwolenie seksualne czy konserwatyzm, czyli o zależnościach między wyznaniem, stylami myślenia religijnego a różnymi aspektami seksualności

mgr Dariusz Niezgoda

doktorant w Instutucie Religioznawsta

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Ruch Rastafari a percepcja czasu po zażyciu marihuany

Tetrahydrokannabinol (THC) powoduje skorelowane z depersonalizacją zaburzenia w odczuwaniu upływu czasu (temporal disitegration) (Melges i in. 1970). Dezintegracja ta przejawia się w subiektywnych (Dornbush 1971) wrażeniach, opisywanych jako zlewanie się przeszłości i przyszłości w teraźniejszość, pociągających za sobą przywiązywanie szczególnej uwagi do aktualnych wydarzeń. Współwystępowanie przyjemnych doznań i emocji (euforii) z charakterystycznymi dla danego środka psychoaktywnego obiektywnymi bądź subiektywnymi zaburzeniami percepcji (por. Melges i in. 1970) skłaniać może ich użytkowników do pozytywnego waloryzowania owej zmienionej percepcji w stanach trzeźwości.

Philip Tagg (1987) uważa, iż muzyka jest „mediatorem symboli kulturowych". Ruch Rastafari za jej pomocą w sposób specyficzny na tle innych wyznań przekazuje informacje propagujące styl życia jego członków. Badania Jörga Fachnera (1998, 2003, 2006, 2009) pozwalają wysunąć wniosek, iż cechy muzyki typowe dla reggae – szczególnie rytm i tempo – sprzyjają wywoływaniu pozytywnych doznań po zażyciu THC: pod wpływem marihuany poszczególne dźwięki są od siebie (subiektywnie) oddzielone większymi pauzami niż zazwyczaj, a każdy dźwięk wydaje się być intensywniejszy i czystszy. Być może powody rosnącej popularność reggae tkwią w opisywanych tutaj właściwościach. Tego typu usprawnienie procesu komunikacji religijnej skutkuje szybszą oraz obejmującą coraz większe terytorium ekspansją idei. Występujące w ideologii Ruchu Rastafari częste sprzeczności logiczne, a w zasadzie ich „bezrefleksyjna" akceptacja, także mogą mieć związek z zażywaniem marihuany. Andrew Weil (1972) wymienia trzy charakterystyczne cechy myślenia osób będących pod wpływem tego środka psychoaktywnego: 1) akceptacja zarówno intuicyjnych, jak i racjonalnych funkcji mentalnych; 2) akceptacja ambiwalentnej natury rzeczy; 3) tolerancja dla niespójności i sprzeczności (za: Novak 1987).

Na poziomie grup społecznych mentalne przemiany osobnicze wchodzą w interakcję ze wspólnotą, która uogólnia normy i wartości oraz, działając na zasadzie sprzężenia zwrotnego, zwraca/narzuca je swoim członkom. W ten sposób, ewentualny wpływ środków psychoaktywnych dotyka także osoby, które nie mają z nimi bezpośredniego kontaktu. Tło historyczne ukazuje zastanawiającą przemianę dynamicznego, agresywnego, nastawionego na zmianę Ruchu Rastafari w stagnacyjne, pacyfistyczne, skoncentrowane na chwili obecnej wyznanie religijne. Przyczyny owej przemiany wydają się być ulokowane właśnie w subiektywnych upośledzeniach percepcji czasu.

Bibliografia:

Barker Eileen, Nowe Ruchy Religijne, tłum. z ang. Kunz Tomasz, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 1997.
Barrett Leonard E., The Rastafarians, Beacon Press, Boston 1997.
Barrett Leonard E., The Rastafarians. The Dreadlock of Jamaica, Sangster's Book Stores, Ltd., Kingston 1977.
Barrington Ennis, Caribbean religious history: an introduction, New York University Press, Nowy Jork 2010.
Cassidy Frederic G., Jamaican Talk. Three Hundred Years of the English Language in Jamaica, University of the West Indies Press, Kingston 2007.
Dornbush Rhea, Marijuana, Memory, and Perception, 124^th annual meeting of the American Psychiatric Association, Washington, D.C., May 3-7, 1971.
Fachner Jörg, ‘Set and setting' in an electrophysiological research paradigm on music perception under the influence of cannabis and correlated brain function, „Music Therapy Today", Vol. VII (2) (July) 2006.
Fachner Jörg, EEG-Brainmapping during changed Music Perception induced by Tetra-Hydro-Cannabinol, 4th European Music Therapy Congress, 1998.
Fachner Jörg, Jazz, improvisation and asocial pharmacology of music, „Music Therapy Today", Vol. IV (3), June 2003.
Fachner Jörg, Out of Time? Music, Consciousness States and Neuropharmacological Mechanisms of an Altered Temporality, Proceedings of the 7th Triennial Conference of European Society for the Cognitive Sciences of Music (ESCOM 2009) Jyväskylä, Finland, 2009.
Gołaszewski Sławomir, Reggae-Rastafari, Wydawnictwo Pomorze, Bydgoszcz 1990.
Johns Andrew, Psychiatric effects of cannabis, „The British Journal of Psychiatry", 178, 2001.
Kaplan John, Marijuana, The New Prohibition, World Pub. Co., 1970
Lavler Mary, Marcus Garvey: Black National Leader, Chelsea House Publishers, Philadelphia 2005.
Melges Frederick T., Tinklenberg JR, Hollister LE, Gillespie HK, Temporal Disintegration and Depersonalization During Marihuana Intoxication, „Archives of General Psychiatry", 23(3), 1970.
Melton Gordon J., Encyclopedia of American Religions, 5th Edition, Gale Group, 1996.
Novak William, High Culture. Marijuana in the Lives of Americans, American Institute for Mindfulness, 1987.
Peck Anna, W poszukiwaniu tożsamości. Rasizm w amerykańskich koncepcjach religijnych, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2007.
Tagg, Philip., Musicology and the semiotics of popular music, „Semiotica", 66(1-3), 1987.
Tinklenberg Jared R., Psychological and Cognitive Effects of Cannabis, w: Cannabis and Man Psychological and Clinical Aspects and Patterns of Use, Edited by P.H. Connell and N. Dorn 1975.

mgr Jakub Szczęśniak

doktorant w Instytucie Religioznawstwa

Wydział Filozoficzny

Uniwersytet Jagielloński

Temat: Lucy In The Sky With Diamonds: Analiza teledysku grupy The Beatles jako przykład zastosowania modeli dla odmiennych stanów świadomości jako narzędzia do analizy produktów kultury

Struktura referatu

definicja modelu dla odmiennych stanów świadomości
analiza teledysku w oparciu o zdefiniowany model
perspektywy religioznawcze – możliwość wykorzystania opisanych modeli w analizie mitologii

Opis referatu

Celem referatu jest prezentacja rozważań na temat możliwości wskazania uczestnictwa odmiennego stanu świadomości (OSŚ) w trakcie powstawania poszczególnych wytworów kultury człowieka. Z perspektywy religioznawczej interesująca jest analiza rysunków naskalnych (obraz – bezpośrednie odzwierciedlenie halucynacji wzrokowych) czy mitologii (tekst opisujący halucynacje wzrokowe i słuchowe).

Referat zostanie podzielony na trzy części.

W pierwszej części referatu zostanie zdefiniowany model przebiegu odmiennego stanu świadomości ze wskazaniem głównych świadectw jego występowania. Model zbudowany jest na podstawie badań prowadzonych przez Pokornego, Grofa, Reichel-Dolmatoffa, Lewis-Williamsa, Dawsona, Winkelmana oraz Strassmana. Na podstawie tych badań można wyróżnić kilka faz, niekoniecznie występujących po sobie, ale stanowiących autonomiczną jednostkę w sposobie przetwarzania treści generowanych podczas OSŚ.

Podstawowym fenomenem występującym podczas OSŚ są znaki entoptyczne – czyli podstawowe figury geometryczne, eksplozje światła, gwałtownie zmieniające się barwy. Jest to zjawisko powszechne i niezależne od zanurzenia kulturowego jednostki, jeśli przyjmiemy za Dolmatoffem i Grofem tezę, że jest to zjawisko generowane na poziomie neuronalnym. W kolejnej fazie następuje interpretacyjna projekcja abstrakcyjnych wizji na elementy wynikające z tradycji określonego regionu. Następuje zanurzenie abstrakcji w ściśle określonym kontekście kulturowym. Ważny jest komponent psychodelicznego wykształcenia – jednostki uczą się interpretacji swoich wizji zgodnie z lokalną tradycją i wnioskami płynącymi z dotychczasowych doświadczeń indywidualnych. Zatem wizja ciąży w stronę oczekiwań sformułowanych w procesie wychowania.

W drugiej, kulminacyjnej części referatu nastąpi próba zastosowania zdefiniowanego modelu dla odmiennego stanu świadomości do analizy produktów kultury. Jako przykład wybrano teledysk grupy The Beatles „Lucy In The Sky With Diamonds" z roku 1967 jako reprezentatywny dla nurtów kontrkultury w drugiej połowie XX wieku.

W trzeciej części nastąpi podsumowanie możliwości zastosowania zdefiniowanego modelu do analizy materiału źródłowego w kontekście mitologii Indian Desana z Ameryki Południowej.

Bibliografia:

Grof, Stanislav, LSD – Psychotherapy, Alameda, California, U.S.A.: Hunter House 1980.
Grof, Stanislav, Obszary nieświadomości. Raport z badań nad LSD, Kraków: Wydawnictwo A 2000.
Grof, Stanislav, Poza mózg. Narodziny, śmierć i transcendencja w psychoterapii. Kraków: Wydawnictwo A 2010.
Jakobson, Roman, On linguistic Aspects of Translation, [w:] On Translation, ed. Reuben Brower, Cambridge Massachusetts: Harvard University Press 1959, s. 232-239.
Lewis-Williams, James David; Dawson, Thomas A., On Vision and Power in the Neolithic: Evidence from the Decorated Monument, [w:] Current Anthropology, vol. 34, nr 1, Chicago: The University of Chicago Press, luty 1993, s. 55-65.
Lewis-Williams, James David; Dawson, Thomas A., The Signs of All Times: Entoptic Phenomena in Upper Palaeolithic Art, [w:] Current Anthropology, vol. 29, nr 2, Chicago: The University of Chicago Press, kwiecień 1988, s. 201-245.
Reichel-Dolmatoff, Gerardo, Amazonian Cosmos. The Sexual and Religious Symbolism of the Tukano Indians, Chicago: The University of Chicago Press 1971.
Reichel-Dolmatoff, Gerardo, Desana Animal Categories, Food Restrictions and the Concept of Color Energies, [w:] Journal of Latin American Lore, vol. 4, nr 2, Los Angeles: UCLA Latin American Center University of California, 1978, s. 243-291.
Reichel-Dolmatoff, Gerardo, Desana Texts and Contexts, Wiedeń: Föhrenau 1989, Acta Ethnologica et Linguistica, nr 62, <Series Americana, 12>.
Reichel-Dolmatoff, Gerardo, Plecionkarstwo jako metafora, [w:] Estetyka Indian Ameryki Południowej. Antologia, red. Katarzyna Zajda, Kraków: Universitas 2007, s. 105-115, <Estetyki świata>.
Reichel-Dolmatoff, Gerardo, Szamanizm i sztuka Indian Tukanoan, [w:] Estetyka Indian Ameryki Południowej. Antologia, red. Katarzyna Zajda, Kraków: Universitas 2007, s. 39-50, <Estetyki świata>.
Reichel-Dolmatoff, Gerardo, The Forest Within. The World-View of the Tukano Amazonian Indians, b.m., Themis Books 1996.
Reichel-Dolmatoff, Gerardo, Znak, znaczenie i przekaz, [w:] Estetyka Indian Ameryki Południowej. Antologia, red. Katarzyna Zajda, s. 51-58, Kraków: Universitas 2007, <Estetyki świata>.
Sikora, Tomasz, Użycie substancji halucynogennych a religia, Kraków: Zakład wydawniczy NOMOS 2003.
Strassman, Rick, DMT: molekuła duszy. Rewolucyjne badania w dziedzinie biologii doświadczeń mistycznych i z pogranicza śmierci. Warszawa: Illuminatio 2011.
Szyjewski, Andrzej, Etnologia religii, Kraków: Zakład wydawniczy NOMOS 2001.
Wierciński, Andrzej, Magia i religia. Szkice z antropologii religii, Kraków: Zakład wydawniczy NOMOS 2004.
Winkelman, Michael, Altered states of consciousness and religious behavior, [w:] Anthropology of Religion: A Handbook, Glazier, Stephen D. [ed.], Westport 1997.